جستجوی کیفیت­ها و الگوهای فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی نمونه موردی- محله افغان آباد شهرستان گنبدکاووس دارای 328 صفحه وقابل ویرایش

چکیده

اسکان غیررسمی موضوع پژوهش­های پرشماری در ایران و جهان بوده است. با این حال کمتر به کیفیت­های فضایی موجود در این سکونتگاه­ها پرداخته شده است. پژوهش پیش رو با دو هدف کلی به کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی می ­پردازد؛ هدف نخست معطوف به شناخت اهمیت ارتقای کیفیت­های محیطی در سکونتگاه­های غیررسمی است و دیگری می­کوشد کیفیت­های فضایی را بیابد که در سکونتگاه­های غیررسمی بیش از بافت­های رسمی و طراحی شده یافت می­شوند. برای دستیابی به اهداف پژوهش ترکیبی از روش تحقیق توصیفی و تحلیلی به کار گرفته می­شود.

سکونتگاه برگزیده برای بررسی و ارائه راهکار، محله­ افغان­آباد در شهرستان گنبدکاووس است. محله­ای که به شیوه­ای غیررسمی پدید آمده است و جای­گیری آن در کنار شهری متوسط، نمایانگر ضعف نظام برنامه ­ریزی در تأمین سرپناه برای اقشار کم­درآمد است. هدف از بررسی این سکونتگاه از سویی شناخت مؤلفه­ های تاثیرگذار بر شکل­ گیری بافت کالبدی آن است. و از سوی دیگر تهیه پیش­نویس سندی که بتواند زمینه همکاری نهادهای عمومی شهری با ساکنان این سکونتگاه را فراهم آورد. با توجه به سابقه نزدیک به ۳۰ ساله و تنوع پایین اجتماع آفریننده این سکونتگاه، انتظار می­رود رد پای نیروهای اقتصادی، طبیعی و اجتماعی در آن آشکارتر جلوه کند.

این پژوهش پس از بررسی رویکردهای موجود در روبرویی با سکونتگاه­های غیررسمی، ویژگی­های یک رویکرد متناسب با شرایط ایران را ارائه می­دهد و این رویکرد را با ارائه سند توافقنامه بهسازی گام به گام در محله افغان­آباد به کار می­گیرد؛تأثیر بهسازی مشارکت محور با تأکید بر کیفیت­های فضایی را به عنوان گامی در راستای افزایش سرمایه اجتماعی و توانمندسازی این سکونتگاه به اثبات می­رساند. از این گذشته با مطالعه روند رشد و شکل­ گیری افغان­آباد، نیروهای اجتماعی، طبیعی و اقتصادی تاثیر­گذار بر بافت­های خودانگیخته را معرفی می­ کند و دست آخر مزایا، موانع و راهکارهای توسعه خودانگیخته هدایت شده را به اختصار تبیین می­ کند.

کلید واژه ها: اسکان غیررسمی، کیفیت­های فضایی، گنبدکاووس، افغان­آباد، بهسازی، سرمایه اجتماعی.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش

۱-۱ بیان مسئله………… ۲

۱-۲ اهمیت و ضرورت پژوهش………… ۴

۱-۲-۱ ابعاد سکونتگاه­های غیررسمی در ایران………… ۵

۱-۲-۲ وظیفه دانش شهرسازی در سکونتگاه­های غیررسمی………… ۶

۱-۳ پرسش­های پژوهش………… ۷

۱-۴ فرضیه­ های پژوهش………… ۸

۱-۵ اهداف پژوهش………… ۸

۱-۶ روش پژوهش………… ۸

۱-۷ ساختار پایان نامه ………… ۹

فصل دوم: اسکان غیررسمی، تعاریف، ویژگی­ها و ریشه­ها

۲-۱ واژه­شناسی………… ۱۲

۲-۲ تعریف اسکان غیررسمی………… ۱۳

۲-۳ انواع سکونتگاه­های غیررسمی………… ۱۳

۲-۴ ویژگی­های کلی سکونتگاه­های غیر­رسمی………… ۱۴

۲-۴-۱ ویژگی­های کالبدی سکونتگاه­های غیررسمی………… ۱۵

۲-۴-۲ ویژگی­های اجتماعی سکونتگاه­های غیررسمی………… ۱۵

۲-۵ ریشه ­های پیدایش سکونتگاه­های غیررسمی………… ۱۶

۲-۵-۱ گسترش شهرنشینی………… ۱۶

۲-۵-۲ شهری شدن فقر………… ۱۷

۲-۵-۲-۱ مفهوم فقر………… ۱۸

۲-۵-۳ سیاست­های ناکارآمد زمین و مسکن………… ۱۸

۲-۶ روند پیدایش سکونتگاه های غیررسمی………… ۱۹

۲-۶-۱ تهاجم سازمان یافته………… ۲۰

۲-۶-۲ تصرف خزنده………… ۲۰

۲-۶-۳ بازتقسیم زمین (تفکیک غیر قانونی)………… ۲۱

۲-۷ پیامدهای شکل­ گیری سکونتگاه­های غیررسمی………… ۲۱

۲-۷-۱ بر هم زدن پیش­بینی­های برنامه ­های شهری………… ۲۱

۲-۷-۲ مشکلات و مخاطرات محیطی………… ۲۲

۲-۷-۳ ناهنجاری­ها و مسئله امنیت………… ۲۳

۲-۷-۴ تأمین نیاز اساسی مسکن برای اقشار تهیدست………… ۲۳

۲-۷-۵ پیشگیری از آسیب­های اجتماعی………… ۲۳

۲-۷-۶ توان و نیروی کار اقتصادی………… ۲۳

۲-۸ جمع­بندی………… ۲۴

فصل سوم: مبانی نظری

مقدمه………… ۲۶

۳-۱ سیر تغییر رویکرد­های روبرویی با اسکان غیررسمی………… ۲۶

۳-۱-۱ نادیده گرفتن………… ۲۶

۳-۱-۲ تخریب و جابجایی………… ۲۷

۳-۱-۳ مسکن سازی عمومی………… ۲۹

۳-۱-۴خودیاری………… ۳۱

۳-۱-۵ زمین و خدمات………… ۳۳

۳-۱-۶ رسمیت­بخشی………… ۳۵

۳-۲ بهسازی………… ۳۵

۳-۲-۱ مزیت­های بهسازی………… ۳۷

۳-۲-۲ هزینه­ های بهسازی………… ۳۹

۳-۲-۳ نیاز به امنیت سکونت دربهسازی………… ۳۹

۳-۲-۴ کاستی­های طرح های بهسازی رایج………… ۳۹

۳-۲-۵ رویکردهای گوناگون بهسازی………… ۴۰

۳-۲-۵-۱ تأمین زیرساخت های فیزیکی………… ۴۱

۳-۲-۵-۲ طرح­ریزی عملیاتی اجتماع- مبنا ( یا طرح­ریزی خرد)………… ۴۲

۳-۲-۵-۳ دگردیسی فیزیکی از طریق یک برنامه­یکپارچه………… ۴۴

۳-۳ توانمندسازی………… ۴۵

۳-۴ بهسازی و توانمندسازی………… ۴۶

۳-۵ رویکرد توسعه دارایی­مبنا………… ۴۸

۳-۵-۱ سرمایه مالی………… ۴۹

۳-۵-۲ سرمایه انسانی………… ۴۹

۳-۵-۳ سرمایه فیزیکی………… ۴۹

۳-۵-۴ سرمایه اجتماعی………… ۴۹

۳-۵-۴-۱ مفهوم سرمایه اجتماعی…………………………….. ۵۱

۳-۵-۴-۲ نحوه پیدایش سرمایه اجتماعی…………………………….. ۵۲

۳-۵-۴-۳ اهمیت سرمایه اجتماعی…………………………….. ۵۳

۳-۵-۴-۴ انواع سرمایه اجتماعی…………………………….. ۵۴……………………………..

۳-۵-۴-۴-۱ سرمایه اجتماعی محروم­کننده…………………………….. ۵۴

۳-۵-۴-۴-۲ سرمایه اجتماعی پیوند دهنده………… ۵۵

۳-۵-۴-۵ مؤلفه­ های تشکیل­دهنده سرمایه اجتماعی………… ۵۶

۳-۵-۴-۵-۱ اعتماد…………………………………………………………. ۵۶

۳-۵-۴-۵-۲ بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ…………………………………………………………. ۵۷

۳-۵-۴-۵-۳ نهادهای مدنی………… ۵۸

۳-۵-۴-۶ نحوه استفاده از سرمایه اجتماعی………… ۵۸

۳-۵-۴-۷ سرمایه اجتماعی در سکونتگاه­های غیررسمی………… ۵۹

۳-۵-۴-۷-۱ تهدیدهای موجود در برابر سرمایه اجتماعی سکونتگاه­های غیررسمی………… ۶۱

۳-۶ رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران………… ۶۲

۳-۶-۱ بهسازی جامع مشارکت­محور………… ۶۲

۳-۶-۱-۱ ضرورت و شیوه مشارکت………… ۶۳

۳-۶-۱-۲ محور بقا………… ۶۳

۳-۶-۲ ویژگی­های یک رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران………… ۶۴

۳-۶-۲-۱ پیروی از رویکرد توسعه­ای دارایی­مبنا………… ۶۴

۳-۶-۲-۲ همکاری و هماهنگی نهادهای عمومی و اجتماع………… ۶۵

۳-۶-۳-۳ بهبود پیشرونده و افزایشی………… ۶۶

۳-۶-۳-۴ توجه به افزایش میل به ادامه زندگی در سکونتگاه پس از توانمند شدن………… ۶۶

۳-۷ سکونتگاه­های یأس و سکونتگاه­های امید………… ۶۷

۳-۸ کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی………… ۶۸

۳-۸-۱ مفهوم فضا………… ۶۹

۳-۸-۲ مفهوم فضای همگانی (عرصه عمومی)………… ۷۰

۳-۸-۳ مفهوم کیفیت………… ۷۰

۳-۸-۴ کیفیت­های فضایی………… ۷۱

۳-۸-۴-۱ تصویر پذیری ذهنی…………………………………………………………. ۷۱

۳-۸-۴-۲خوانایی………… ۷۲

۳-۸-۴-۳بستگی………… ۷۲

۳-۸-۴-۴مردمواری………… ۷۳

۳-۸-۴-۵ نفوذپذیری………… ۷۳

۳-۸-۴-۶ قابلیت دسترسی برای همگان………… ۷۴

۳-۸-۴-۷ پیچیدگی………… ۷۴

۳-۸-۴-۸ هم­سازی………… ۷۴

۳-۸-۴-۹پاکیزگی………… ۷۵

۳-۸-۵ فضای شهری و فعالیت………… ۷۵

۳-۸-۵-۱ قرارگاه­های رفتاری………… ۷۶

۳-۸-۶ کیفیت فضای شهری در بافت­های ارگانیک………… ۷۶

۳-۹ تجارب جهانی………… ۷۸

۳-۹-۱ سائوپائولو………… ۷۸

۳-۹-۲ سرمایه ­های نهفته در سکونتگاه­های غیررسمی کابل و نحوه مواجهه با آن­ها………… ۸۵

۳-۱۰ جمع بندی……… ۹۴

فصل چهارم: شناخت محله افغان­آباد

مقدمه………… ۹۷

۴-۱ موقعیت جغرافیایی………… ۹۷

۴-۲ تاریخچه ی پیدایش………… ۱۰۰

۴-۳ الگوی رشد و شکل گیری محله………… ۱۰۰

۴-۴ محیط طبیعی………… ۱۰۲

۴-۴-۱- آلودگی­های زیست محیطی………… ۱۰۲

۴-۵ ساختار جمعیتی………… ۱۰۳

۴-۵-۱- ساختار سنی – جنسی………… ۱۰۳

۴-۵-۲- ویژگی های خانوار………… ۱۰۴

۴-۶ ویژگی­های اجتماعی و اقتصادی………… ۱۰۴

۴-۶-۱- قومیت و مذهب………… ۱۰۴

۴-۶-۲- وضعیت سواد………… ۱۰۵

۴-۶-۳- مهارت­های شغلی………… ۱۰۶

۴-۶-۳-۱ مهارت­های اشتغال خانگی………… ۱۰۶

۴-۶-۴- درآمد………… ۱۰۷

۴-۷ فضا………… ۱۰۸

۴-۷-۱- سازمان فضایی………… ۱۰۸…………

۴-۷-۲- بررسی کیفیت­های فضایی در افغان­آباد………… ۱۰۸

۴-۷-۲-۱- تصویر­پذیری ذهنی…………………………………………………………. ۱۰۸

۴-۷-۲-۲- خوانایی…………………………………………………………. ۱۰۹

۴-۷-۲-۳- بستگی…………………………………………………………. ۱۰۹

۴-۷-۲-۴- مردم­واری…………………………………………………………. ۱۰۹

۴-۷-۲-۵- نفوذپذیری…………………………………………………………. ۱۱۰

۴-۷-۲-۶- قابلیت دسترسی برای همگان…………………………………………………………. ۱۱۰

۴-۷-۲-۷- پیچیدگی…………………………………………………………. ۱۱۱

۴-۷-۲-۸- هم­سازی…………………………………………………………. ۱۱۲

۴-۷-۲-۹ پاکیزگی………… ۱۱۲

۴-۷-۳- گونه­شناسی مسکن و نحوه ارتباط فضاهای خصوصی………… ۱۱۲

۴-۸ مورفولوژی………… ۱۱۸

۴-۸-۱- مورفولوژی در مقیاس بلوک………… ۱۱۸

۴-۸-۲- مورفولوژی در مقیاس قطعات تفکیکی………… ۱۱۸

۴-۸-۳- دانه­بندی………… ۱۲۱

۴-۸-۴- تعداد طبقات………… ۱۲۱

۴-۸-۵- کیفیت ابنیه………… ۱۲۴

۴-۸-۶- مالکیت………… ۱۲۴

۴-۹ کارکرد………… ۱۲۸

۴-۹-۱- کاربری اراضی………… ۱۲۸

۴-۹-۲- دسترسی………… ۱۲۸

۴-۹-۳- تاسیسات………… ۱۳۰

۴-۱۰ ادراک………… ۱۳۴

۴-۱۰-۱- تصویر ذهنی………… ۱۳۴

۴-۱۱ منظر………… ۱۳۸

۴-۱۱-۱- خط آسمان………… ۱۳۸

۴-۱۱-۲ آستانه­ها ودیدهای متوالی………… ۱۳۸

۴-۱۱-۳ کفسازی………… ۱۳۹

۴-۱۱-۴ جداره­ها………… ۱۳۹

۴-۱۲ قرارگاه­های رفتار………… ۱۴۱

۴-۱۳ جمع­بندی………… ۱۴۵

فصل پنجم: روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده ­ها

۵- روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده ­ها………… ۱۴۷

۵-۱- رویکرد پژوهش………… ۱۴۷

۵-۲- نوع پژوهش………… ۱۴۷

۵-۳- روش پژوهش و گرد­آوری اطلاعات………… ۱۴۸

۵-۵- نمونه پژوهش، روش نمونه گیری و حجم نمونه………… ۱۴۸

۵-۶- پرسش های پژوهش………… ۱۴۹

۵-۷- متغیرهای مورد بررسی در پژوهش………… ۱۵۰

۵-۸- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش………… ۱۵۱

۵-۸-۱- حس تعلق………… ۱۵۱

۵-۸-۲- سرمایه اجتماعی………… ۱۵۲

۵-۸-۲-۱- اعتماد درونی…………………………………………………………. ۱۵۲

۵-۸-۲-۲- اعتماد بیرونی…………………………………………………………. ۱۵۲

۵-۸-۲-۳- اعتماد به رهبر محله…………………………………………………………. ۱۵۲

۵-۸-۲-۴- اعتماد نهادی…………………………………………………………. ۱۵۳

۵-۸-۲-۵- بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ…………………………………………………………. ۱۵۳

۵-۸-۲-۶ عضویت در شبکه ­های اجتماعی………… ۱۵۳

۵-۸-۳- تعاملات اجتماعی………… ۱۵۴

۵-۸-۳-۱- تعاملات اجتماعی درون محله­ای…………………………………………………………. ۱۵۴

۵-۸-۳-۲- تعاملات اجتماعی بیرون محله…………………………….. ۱۵۴

۵-۸-۴ احساس امنیت در فضاهای همگانی………… ۱۵۵

۵-۸-۵- احساس امنیت سکونت………… ۱۵۵

۵-۸-۶- تمایل به مشارکت در بهسازی محله………… ۱۵۶

۵-۸-۷- همکاری در سطح محله………… ۱۵۶

۵-۹- پردازش داده ­ها………… ۱۵۷

۵-۹-۱- آزمون برازش داده ها………… ۱۵۷

۵-۹-۲- اعتماد (پایایی)………… ۱۵۷

۵-۹-۳- اعتبار (روایی)………… ۱۵۸

۵-۱۰- روش­های مورد استفاده در تجزیه و تحلیل داده ­ها………… ۱۵۹

۵-۱۰-۱- روش تحقیق همبستگی………… ۱۶۰

۵-۱۰-۱-۱ پژوهش­های رابطه­ای………… ۱۶۰

۵-۱۰-۱-۲ تدابیر گردآوری داده ­ها………… ۱۶۰

۵-۱۱- تحلیل داده ­ها………… ۱۶۲

۵-۱۱-۱- سنجش میزان اعتماد (پایایی) پرسشنامه………… ۱۶۲

۵-۱۱-۲- آمار توصیفی………… ۱۶۳

۵-۱۱-۲-۱ آمار توصیفی ادراک ساکنان از محله………… ۱۶۳

۵-۱۱-۲-۲ مشکلات محله از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۳

۵-۱۱-۲-۲-۱ بدترین مکا­ن­های محله از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۵

۵-۱۱-۲-۲-۲ بهترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۶

۵-۱۱-۲-۲-۳ تصویر ذهنی افراد از محله………… ۱۶۷

۵-۱۱-۲-۲-۴حس مکان ساکنان………… ۱۶۸

۵-۱۱-۲-۲-۵ ویژگی­های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۹

۵-۱۱-۲-۳ آمار توصیفی متغیرهای پژوهش………… ۱۷۰

۵-۱۱-۳- آمار استنباطی………… ۱۷۱

۵-۱۱-۳-۱ بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد بررسی در پژوهش ………… ۱۷۲

۵-۱۱-۳-۲ آزمون شدت همبستگی متغیرهای پژوهش………… ۱۷۳

۵-۱۱-۳-۳ بررسی فرضیه­ های پژوهش………… ۱۷۴

فصل ششم: ارزیابی و طرح بهسازی سکونتگاه هدف

۶-۱- چشم­انداز اولیه ………… ۱۸۰

۶-۲- ارزیابی محدوده مطالعه به روش SWOT…………………………….. 181

۶-۳-چشم انداز،اهداف، راهبرد ها و سیاست های طراحی………… ۱۹۳

۶-۳-۱- چشم­انداز نهایی………… ۱۹۳

۶-۳-۲- اهداف کلان………… ۱۹۳

۶-۴- سند توافقنامه بهسازی گام به گام محله افغان­آباد………… ۱۹۹

۶-۴-۱- هدف از تهیه راهنما………… ۲۰۰

۶-۴-۲- مرحله نخست:نهادسازی و بسترسازی برای مشارکت و تعامل ساکنان و شهرداری………… ۲۰۱

۶-۴-۳- مرحله دوم: اعتمادسازی دوسویه………… ۲۰۲

۶-۴-۴- مرحله سوم: حذف عناصر آلوده کننده و مخاطرات زیست­محیطی………… ۲۰۳

۶-۴-۵- مرحله چهارم: کفسازی فضاهای همگانی………… ۲۰۵

۶-۴-۶ راهنمای کمی و کیفی ساخت و ساز………… ۲۱۰

۶-۴-۶-۱- اصلاح نظام قطعه­بندی…………………………………………………………. ۲۱۱

۶-۴-۶-۲- ساماندهی سطح اشغال و تراکم ساختمانی…………………………………………………………. ۲۱۴

۶-۴-۶-۳- فعال­سازی و بهبود منظر جداره­های رو به فضای همگانی…………………………………………………………. ۲۱۶

۶-۴-۶-۴ افزایش پوشش گیاهی در فضاهای همگانی………… ۲۱۹

فصل هفتم: آموزه­های موجود در سکونتگاه­های غیر­رسمی

۷-۱- لزوم بازنگری در شیوه ­های مدیریت و برنامه ­ریزی………… ۲۲۴

۷-۱-۱-ناکارآمدی سیاست­ها و برنامه ­های شهری………… ۲۲۴

۷-۲-الگوبرداری از سکونتگاه­های غیررسمی برای هدایت توسعه­های جدید شهری………… ۲۲۶

۷-۲-۱- سکونتگاه­های غیر­رسمی خود­انگیخته– بافت­های زنده شهری………… ۲۲۶

۷-۲-۲- الگوی رشد سکونتگاه غیر­رسمی………… ۲۲۶

۷-۲-۳- کیفیت­های فضایی موجود در بافت­های غیر­رسمی………… ۲۲۸

۷-۳- پیش زمینه ­های بهره­ گیری از الگوی توسعه سکونتگاه­های غیر­رسمی………… ۲۲۹

۷-۳-۱- زمین بدون خدمات………… ۲۲۹

۷-۳-۲- هدایت به جای طرح­ریزی………… ۲۳۰

۷-۳-۳- تدوین استانداردهای منعطف و متناسب با شرایط………… ۲۳۱

۷-۳-۴- آزادسازی فرایند تغییر و توسعه شهری از سیطره اقتصاد………… ۲۳۱

۷-۴- توصیه های پژوهش………… ۲۳۳

۷-۵- سخن آخر………… ۲۳۴

منابع………… ۲۳۵

پیوست ها ………… ۲۴۰

فهرست جداول

جدول (۱-۱) جمعیت سکونتگاه­های غیررسمی در بیست شهر نخست ایران از نظر ابعاد مسئله………… ۶

جدول (۲-۱) عمده­ترین دسته­بندی­های اسکان غیررسمی………… ۱۴

جدول (۳-۱) درصد خانه های پردازنده بهای خدمات بهداشتی و برق………… ۸۷

جدول (۳-۲) شاخص­های استخراج شده از مبانی نظری………… ۹۵

جدول (۴-۱) ترکیب قومیتی محله افغان آباد………… ۱۰۵

جدول (۵-۱) ضریب آلفای کرونباخ شاخص­های مورد بررسی در پژوهش………… ۱۶۳

جدول (۵-۲) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۴

جدول (۵-۳) بدترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۶

جدول (۵-۴) بهترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان، تعداد و درصد پاسخ ­دهندگان………… ۱۶۷

جدول (۵-۵) حس ساکنان نسبت به محله بر اساس نتایج پرسشنامه­ها………… ۱۶۸

جدول(۵-۶) ویژگی­های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۹

جدول (۵-۷) درصد فراوانی و میانگین متغیرهای تحقیق در طیف لیکرت………… ۱۷۰

جدول (۵-۸) جدول مربوط به آزمون کولموگرف اسمیرنف………… ۱۷۲

جدول (۵-۹) ماتریس همبستگی پیرسون بین متغیرهای پژوهش………… ۱۷۳

جدول (۵-۱۰) درصد فراوانی و میانگین متغیر­ها در طیف لیکرت………… ۱۷۴

جدول (۵-۱۱) همبستگی میان سرمایه­اجتماعی و احساس عدم امنیت سکونت………… ۱۷۵

جدول (۵-۱۲) رابطه تمایل به مشارکت در بهسازی محله با سایر متغیرهای پژوهش………… ۱۷۶

جدول (۵-۱۳) همبستگی میان سرمایه اجتماعی و احساس عدم امنیت سکونت………… ۱۷۸

جدول (۶-۱) ارزیابی محله افغان­آباد با بهره گرفتن از تکنیک SWOT………… 181

فهرست اشکال

شکل (۱-۱) ساختار پژوهش………… ۱۰

شکل (۳-۱) ترازوی بهسازی و توانمند­سازی: نیاز به برقراری تعادل میان بهسازی و توانمندسازی برای برون رفت از چرخه­های معیوب………… ۴۸

شکل (۳-۲) شبکه بدون بستگی (الف) و شبکه با بستگی (ب)، (کلمن، ۱۳۸۴، ۶۶)………… ۵۸

شکل (۳-۳) سمت چپ:بافت پیرامون میدان دل کامپو سی ینا، سمت راست: بخشی از بافت محله افغان آباد………… ۷۷

شکل (۳-۴) بخشی از پروژه بلو هوریزنته در سائوپائو………… ۷۸

شکل (۳-۵) موقعیت،جمعیت وتولیدناخالص ایالت سائوپائولو………… ۷۹

شکل (۳-۶) نمونه ای از بهسازی زاغه در سائوپائولو،………… ۸۰

شکل (۳-۷) Jardim Olinda, Sao Paolo، (The Cities Alliance, 2008, 55)………… 83

شکل (۳-۸) بهسازی زاغه در سائوپائولو………… ۸۴

شکل (۳-۹) سکونتگاه غیر­رسمی بر روی زمین کشاورزی در کابل،………… ۸۸

شکل (۴-۱) الگوی مکان گزینی ساکنان آغازین محله با توجه به موانع و محدودیت های طبیعی………… ۱۰۱

شکل (۴-۲) ترکیب سنی جمعیت محله افغان آباد، (نقش کلیک، ۱۳۸۹، ۲۶)………… ۱۰۳

شکل (۴-۳) هرم سنی- جنسی جمعیت محله افغان­آباد در سال ۱۳۸۵٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫ ۱۰۴

شکل (۴-۴) توزیع سطح سواد در میان با سوادان ۶ ساله و بیشتر جمعیت نمونه بررسی (نقش کلیک، ۱۳۸۸، ۶۸)………… ۱۰۶

شکل (۴-۵) قالیبافی درون منازل در محله افغان­آباد………… ۱۰۷

شکل (۴-۶) محصوریت کوچه­ها در محله افغان­آباد………… ۱۱۰

شکل (۴-۷) نمونه ­ای از مقیاس انسانی موجود در فضاهای همگانی محله افغان­آباد………… ۱۱۰٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫

شکل (۴-۸) پیچیدگی به دلیل تنوع هندسی فضاها و تنوع ساخت و سازها در محله افغان آباد………… ۱۱۱

شکل (۴-۹) نمونه ­ای از خانه­های قدیمی­تر، گونه نخست در دسته­بندی مسکن در محله افغان­آباد………… ۱۱۳

شکل (۴-۱۰) پلان و کروکی دو واحد نوساز با یک اتاق در طبقه دوم در محله افغان آباد………… ۱۱۴

شکل (۴-۱۱) ارتباطات درونی سه خانه، دو نمونه نخست از خانه­های قدیمی و گونه غالب خانه­های محله است و گونه سوم ساختمانی نوساز در محله افغان­آباد………… ۱۱۵

شکل (۴-۱۲) درختان و سردر بلند مسجد جامع در خط آسمان محله محله افغان­آباد………… ۱۳۸

شکل (۴-۱۳) کیفیت جداره­ها در محله افغان آباد………… ۱۳۹

شکل (۴-۱۴) بازی کودکان در فضای باز ورودی محله افغان آباد………… ۱۴۱

شکل (۴-۱۵) نمونه ­ای از قرارگاه­های رفتاری در کنار مسجد هجرت در محله افغان­آباد………… ۱۴۲

شکل (۴-۱۶) نمونه ای از قرارگاه­های رفتاری در کنار مغازه در محله افغان­آباد………… ۱۴۳

شکل (۴-۱۷) تجمع افراد در کنار دستفروشی در فضای باز ورودی محله افغان­آباد………… ۱۴۳

شکل (۵-۱) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان و درصد پاسخ ­دهندگان به هر یک از مشکلات………… ۱۶۴

شکل (۵-۲) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان و امتیاز هر مشکل………… .۱۶۵

شکل (۵-۳) درصد هر یک از بدترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۶

شکل (۵-۴) درصد بهترین مکان ها از دیدگاه ساکنان………… ۱۶۷

شکل (۵-۵) ویژگی­های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان و درصد پاسخ ­دهندگان به هر ویژگی………… ۱۷۰

شکل (۵-۶) میانگین متغیرهای تحقیق برای محله در طیف لیکرت………… ۱۷۱

شکل (۶-۱) طرحی از نتیجه بهسازی پیشنهادی محله افغان آباد………… ۲۰۰

شکل (۶-۲) روند اصلاح قطعات تفکیکی و افزایش هدایت­شده تراکم ساختمانی در محله………… ۲۱۰

شکل (۶-۳) عقب نشینی­های پیشنهادی و قطعات جای گرفته در عمق بلوک ها………… ۲۱۲

شکل (۶-۴) یکی از الگوهای ممکن اصلاح قطعات به همراه معابر اصلاح شده و شبکه دفع آب­های سطحی………… ۲۱۲

شکل (۶-۵) الگوی اصلاح هندسی قطعات تفکیکی و جابجایی قطعات جای­گرفته در عمق بلوک­ها………… ۲۱۳

شکل (۶-۶) الگوی پیشنهادی سطح اشغال و تراکم ساختمانی………… ۲۱۵

شکل (۶-۷) نمودی از طرح پیشنهادی در راستای فعال­سازی و بهبود منظر جداره­ها………… ۲۱۶

شکل (۶-۸) الگوی مناسب موجود برای دیوار حیاط………… ۲۱۷

شکل (۶-۹) الگوی فعال­سازی جداره­های فضاهای همگانی………… ۲۱۸

شکل (۶-۱۰) الگوی گیاهان بالارونده بر روی دیوار و در حیاط………… ۲۱۹

شکل (۶-۱۱) نمودی از نتیجه ی پیروی از سند راهنما در بازسازی خانه ها و بهسازی فضاهای همگانی………… ۲۲۰

شکل (۶-۱۲) دید پرنده پیشنهادی میدان ورودی افغان آباد………… ۲۲۱

شکل (۶-۱۳) دید ناظر از ورودی پیشنهادی محله………… ۲۲۲

شکل (۷-۱) تأثیر الگوهای همجواری جوامع بر نحوه گزینش مکان زندگی………… ۲۲۸

فهرست نقشه ها

نقشه (۴-۱) موقعیت محله افغان آباد در شهر گنبد کاووس………… ۹۹٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫

نقشه (۴-۲) سازمان فضایی محله افغان آباد………… ۱۱۶

نقشه (۴-۳) ساختار فضایی محله افغان آباد………… ۱۱۷

نقشه (۴-۴) مورفولوژی در مقیاس بلوک………… ۱۱۹

نقشه (۴-۵) مورفولوژی در مقیاس قطعات تفکیکی………… ۱۲۰

نقشه (۴-۶) دانه بندی محله افغان آباد………… ۱۲۲

نقشه (۴-۷) تعداد طبقات محله افغان آباد………… ۱۲۳

نقشه (۴-۸) تراکم ساختمانی در محله افغان آباد………… ۱۲۵

نقشه (۴-۹) نوع مصالح در محله افغان آباد………… ۱۲۶

نقشه (۴-۱۰) سه بعدی ایزومتریک پر و خالی از محله افغان آباد………… ۱۲۷

نقشه (۴-۱۱) کاربری اراضی محله افغان آباد………… ۱۳۰

نقشه (۴-۱۲) سلسله مراتب دسترسی در محله افغان آباد………… ۱۳۱

نقشه(۴-۱۳) کیفیت دسترسی در محله افغان آباد………… ۱۳۲

نقشه (۴-۱۴) برآیند نقشه های تصویر ذهنی برداشت شده به همراه درصد اشاره پاسخ دهندگان………… ۱۳۶

نقشه (۴-۱۵) بررسی عناصر پنج گانه لینچ در محله افغان آباد………… ۱۳۷

نقشه (۴-۱۶) سازمان بصری محله افغان آباد………… ۱۴۰

نقشه (۶-۱) فاز نخست مداخله، کاهش مخاطرات زیست محیطی………… ۲۰۴٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫

نقشه (۶-۲) فاز دوم مداخله، کفسازی و تکمیل شبکه دفع آبهای سطحی…………………………………………………………………………………. ۲۰۶

نقشه (۶-۳) فاز سوم مداخله، اصلاح شبکه معابر………… ۲۰۷

نقشه (۶-۴) ارتقای کیفیت های محیطی در فضاهای همگانی محله………… ۲۰۸

نقشه (۶-۵) پلان پیشنهادی فضای باز ورودی………… ۲۰۹

مقدمه

هنگامی که به سکونتگاه­های بشر در آینده می­اندیشیم ناخودآگاه تصویر شهرهایی زیبا و پیشرفته در ذهن ما شکل می­گیرد. اما با نگاهی به رشد شتابان شهرنشینی در کشورهای جهان سوم و بررسی روند گسترش کلانشهرها، وارد دنیای واقعی می­شویم. جهانی را پیش رویمان می­بینیم که به واسطه ساختارهای اقتصادی و اجتماعی موجودش بخشی از جوامع را از دستیابی به حقوق و نیازهای اولیه­اشمحروم می­سازد. دولت­ها و مردم این بخش جامعه را طرد کرده و از آن دوری می­گزینند تا درگیر گرفتاری­های خاص آن نشوند. و بدین ترتیب این بخش رها شده که ساختارها و قوانین را در تضاد با نیازهای حیاتی­اش می­یابد، می­کوشدحقوق خویش را با گریز از قانون بازیابد و نیازهایش را برآورده سازد. سرپناه و مسکن یکی از همان نیازهایی است که طبقات تهیدست اجتماعی در کشورهای جهان سوم برای برآورده شدنش چاره­ای جز نادیده گرفتن قانون نمی­یابند و اینجاست که اسکان غیررسمی آغاز می­شود.

با گسترش سکونتگاه­های غیررسمی و بروز مشکلات و آسیب­های برآمده از آن­ها است که نهادهای متولی شهر دست به کار می­شوند و در آغاز می­کوشند با از میان برداشتن آن­ها صورت مسئله را پاک کنند. اما چون ریشه ­های اقتصادی و اجتماعی مسئله پابرجاست، دیر یا زود با این واقعیت روبرو می­شوند که بسیاری از این سکونتگاه­ها آمده­اند که بمانند. دیری نمی­گذرد که راه­حل­های تسکین دهنده­ای نظیر جابجایی نیز به دلیل تأمین نشدن منابع کنار گذاشته می­شوند. از این پس کوشش نهادهای برشمرده بر تأمین حداقل خدمات با نگاهی کمی و از بالا به پایین متمرکز می­شود. محدودیت منابع و ضعف­های ساختاری باعث می­شود که پروژه­های خدمات رسانی به کندی پیش روند و در بهترین شرایط می­توان امیدوار بود که بخشی از نیازهای کمی ساکنان برآورده شود. اما هنوز این اجتماعات چه از نظر کالبدی و چه اجتماعی به عنوان تکه­ای جدامانده از شهر مادر باقی می­مانند.

با این مقدمه می­توان دریافت که چرا رویکردهای تازه روبرویی با سکونتگاه­های غیررسمی، بر توانمند­سازی و بهبود کیفیت­های محیطی این اجتماعات با بهره­ گیری از دارایی­ها و ظرفیت­های فیزیکی، انسانی و اجتماعی آن­ها تاکید دارند. رویکردهایی که می­کوشند این اجتماعات را هم از دیدگاه اجتماعی و هم کالبدی به شهر مادر پیوند دهند.

فصل اول:

کلیات پژوهش

۱-۱ بیان مسئله

سکونتگاه غیر­رسمی، ناظر بر محل اسکان بخشی از جمعیت شهری در جهان سوم است که خارج از بازار رسمی زمین و مسکن و بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، به دست خود ساکنان این گونه مکان­ها ساخته شده است (صرافی، ۱۳۸۷، ۸).این گونه سکونتگاه­ها اغلب دارای ویژگی­های زیر هستند (www.undro.org.ir):

• مسکن ­سازی شتاب­زده توسط استفاده­کنندگان که عمدتا به دلیل نبود پروانه ساختمان و پیروی نکردن از برنامه ­ریزی رسمی شهرسازی، مجموعه ­ای نابسامان به وجود می­آورند.
• پیوستگی عملکردی با شهر اصلی و گسست کالبدی از آن با تجمعی از اقشار کم­درآمد.
• محیطی با کیفیت پایین زندگی و کمبود شدید خدمات و زیربناهای شهری و تراکم بالای جمعیتی.

“مسکن­گزینی در این گونه سکونتگاه­ها در واقع کوششی است که تهیدستان نامتشکل شهری و مهاجران روستایی برای حذف اجاره مسکن از سبد هزینه­ های خانوار انجام می­ دهند و بر خلاف این باور نادرست که سکونتگاه­های این چنینیمعضلی کالبدی، اجتماعی و فرهنگی است، نبود یا حذف این سکونتگاه­ها در کشورهای جهان سوم می ­تواند به شورش­های شهری و رشد جمعیت زیر خط فقر شتاب دهد”(پیران، ۱۳۸۷، ۱۸).

رئیس برنامه اسکان بشر اعلام نموده است که سال ۲۰۰۷ نخستین سال در تاریخ بشر است که بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها به سر برده­اند و در همین سال، شاهد عبور تعداد جمعیت ساکن نواحی فرودست شهری از مرز یک میلیارد نفر بوده­ایم؛ یعنی یک نفر از هر سه نفر شهرنشین. از اینرو می­توان گفت شهری شدن فقر از بزرگ­ترین چالش­های توسعه جهانی است که در صورت تداوم روند نامطلوب کنونی، در طی سه دهه آتی شامل ۲ میلیارد نفر ساکن نواحی فرودست شهری خواهد شد (صرافی، ۱۳۸۷، ۶). با توجه به افزایش جمعیت شهرها، چنین برآورد می­شود که امروزه نزدیک به ۸۵۰ میلیون نفر یا ۴۲٫۷ درصد جمعیت شهری جهان در حال توسعه در زاغه­ها و سکونتگاه­های غیررسمی زندگی می­ کنند (مشکینی، ۱۳۸۸، ۴۲).

اگرچه به طور متوسط در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه، سکونتگاه­های غیررسمی در ایران از کمیت و کیفیت مسکن و زیربناهای بهتری برخوردارند، اما با توجه به جهانی شدن اقتصاد با پیامدهایی همچون شهری شدن فقر و دو سطحی شدن جامعه، تداوم و چاره نکردن این شرایط، می ­تواند به شکاف بیشتر انتظارات و واقعیات در اجتماعات غیررسمی بیانجامد و آن­ها را محمل عصیان و آسیب­های بیشتر کند(www.undro.org.ir).

به کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی می­توان از دو دیدگاه نگریست. از سویی این سکونتگاه­ها به دلایلی همانند عجله درساخت و ساز، مصالح نامناسب، بی­برنامگی، توانایی مالی و فنی پایینو بی­توجهی به مسئله کیفیت فضای زندگی در هنگام ساخت به دلیل نیاز فوری سرپناه،از کیفیت پایین فضاهای همگانی رنج می­برند و نگاه کمی برای پیوند دادن این سکونتگاه­ها با شهر مادر بسنده نیست. بنابراین در بهسازی این سکونتگاه­ها نباید از کیفیت چشم پوشید. و این می تواند زمینه ورود دانش طراحی شهری به مسئله اسکان غیررسمی باشد.

از سویی دیگر سکونتگاه­های غیررسمی را می­توان به عنوان نمونه­های کوچکی از نحوه پیدایش سکونتگاه­های بشری به دیده آورد. سکونتگاه­هایی که از پویایی ذاتی برخوردار بوده و به خاطر نبود قوانین و مقررات رسمی در آن­ها، به مرور زمان خود را با شرایط محیطی هماهنگ می­سازند. بدین­روی روند پیدایش و رشد آن­ها می ­تواند نشان­دهنده تأثیر ویژگی­های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و از این دست بر فرم کالبدی سکونتگاه­های انسانی باشد.

افزون بر همه این­ها با نگاهی به بافت­های برخی سکونتگاه­های غیر­رسمی که به شیوه تصرف خزنده شکل گرفته­اند، می­توان شباهت­هایی را میان آن­ها و بافت­های انداموار روستایی و یا تاریخی یافت. کیفیت هایی همچون گذرهایی پیچ در پیچ، فضاهای باز خرد مقیاس، تباین و دیدهای متوالی متنوع، شاید در پس به هم ریختگی و آلودگی این سکونتگاه­ها رنگ باخته باشد. اما مطالعه آن­ها می ­تواند بستر­ساز پدید آمدن الگویی جایگزین برای توسعه­های “بساز و بفروشی” باشد، توسعه­هایی که نخست طراحی و آماده&s